آداب و رسوم یلدا در شهر های مختلف

یلدا هم مثل نوروز یکی از جشن های باستانی ایران است که تا به امروز جشن گرفته می شود. درست است که در این شب به خصوص در کل مردم از آداب و رسوم خاصی پیروی می کنند ولی در هر شهر نیز سنت های منحصر به فرد دیگری نیز دنبال می شود که در ادامه به بررسی این سنت های به خصوص می پردازیم اما جز ثابت این مراسمات آجیل شب یلدا می باشد.

آذربایجان شرقی

در این ناحیه هندوانه خوراکی اصلی شب یلدا می باشد و به آن چیلله قارپیزی (یعنی هندوانه چله) می گویند و معتقدند هرکس در آخرین روز پاییز یعنی شب یلدا هندوانه بخورد تا آخر زمستان از لزر و سرمای آن در امان است. به همین دلیل مردم قدیم تبریز هندوانه و خربزه فراوانی را برای این شب در تور گذاشته و آن را از سقف آویزان می کردند یا داخل کاه قرار می دادند و تا شب یلدا از آن نگه داری می کردند. خوردن هندوانه در این شب نیز آدابی دارد. ابتدا آن را داخل سینی ای گذاشته که آن را با شال قرمز تزیین کرده و اولین ضربه ی چاقو را ریش سفید مجلس به هندوانه می زند. او هنگام این کار  این جمله را می گوید: قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم).

در این ناحیه هم مانند مردم خراسان در شب یلدا توجه ای ویژه ای به تازه عروس ها می کنند و رسم است که هر کس برای نامزدش به اصطلاح خوانچه بفرستد. محتویات خوانچه‌ها تنقلاتی شیرینی ، پرتقال ، سیب ، انار ، هندوانه ، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می کنند.

از خوراکی های خاص این شهر در این شب برنج ، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل ، لبو ، هویچ ، حلوای گردو انواع میوه ، خربزه ، هندوانه و خشکبارهایی چون کشمش، بادام و سنجد می باشد.

یکی از خرافاتی که مردم تبریز دارند این است که زنان معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمی‌کنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند ، چله او را نفرین می‌کند و اگر چله کسی را نفرین کند به نکبت و بدبختی گرفتار می‌شود .

خراسان

مردم خراسان نیز در این شب رسم و رسومات خاصی دارند. در شب چله شیرینی کف می‌پزند و به اصطلاح «کف‌زنی» می‌کنند. این مراسم به این صورت برگزار می شود که ریشه گیاهی به نام چوبک را در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را برای ساعت‌ها هم می‌زنند تا به صورت کف سفت درآید. این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت شود و خشک شده آن مانند گز اصفهان شود. کف آماده شده در پایان با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها، با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورتشان شادی و نشاط را به جمع مهمانان بیفزایند.

چله تموز یکی دیگر از مراسم‌های خطه خراسان برای شب یلدا است. مردم این خطه از اول تیرماه تا دهم مردادماه را «چله تموز»، از دهم مرداد ماه تا آخر این ماه را «چله خرد»، از اول دی‌ماه تا دهم بهمن ماه را «چله کلو» و از دهم بهمن ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» می‌گویند. تموز به معنای تیرماه است.

تهران

یکی از سنت های ویژه ای که تهرانی ها در تمام اعیاد به ویژه شب یلدا به آن پایبند هستند سنت جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر های فامیل است. به عنوان مثال همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع می شوند و با میوه های روز پاییزی و همچنین هندوانه و انار و تنقلات و آجیل های مخصوص شب یلدا، این شب را با شادی و پایکوبی صبح می کنند. مصروفات تهرانی‌ها است که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه‌های خشک شده است که با عنوان “آخشیج “(تضادها) کاربرد داشته است .

یکی از ویژگی های خاص مردم اهل تهران این است که این شب را بدون تردید جشن می گیرند و به شب یلدا اهمیت ویژه ای می دهند. از آنجایی که پایتخت روز به روز بیشتر از قبل مدرنیته می شود پایبند بودن به سنت هایی مثل یلدا واقعا قابل ستایش است.

مازندران

در مازندران هم به این جشن باستانی اهمیت ویژه ای می دهند. در شب یلدا اغلب مردم به منزل بزرگ تر های فامیل می روند و با میوه هایی مثل هندوانه و ازگیل و البته آجیل و تنقلات خاص این شب، یلدا را جشن می گیرند. و البته در دور همی های خود سر خود را با خواندن فال حافظ و شاهنامه فردوسی گرم می کنند و شب را با شنیدن صحبت های داستان های بزرگ تر ها صبح می کنند.

اصفهان

در اصفهان هم آیین های خاصی از قدیمی تاکنون برقرار است . توسط نسل های امروز دنبال می شود.

شب چله در اصفهان در دو شب برپا می شود زیرا اعتقاد دارد که زمستان به دوبخش “چله” و “چله‌کوچیکه” تقسیم شده که موعد چله از اول دیماه تا۱۰بهمن بود اما “چله کوچیکه” از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا سی بهمن ادامه داشت . البته شاید جالب باشد بدانید آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام “چله زری” (ماده) و”عمو چله”(نر) تقسیم می‌شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند .

یکی از سنت های اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رخت خوابها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به “عمو چله” و “چله زری” بوده است.

گیلان

مردم استان گیلان مثل مناطق دیگر آداب و رسوم ویژه‌ای دارند و تنقلات شب یلدا به خصوصی را میل می کنند. تنقلاتی مثل آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» از خوراکی های مخصوص این ناحیه است. در گیلان هم هندوانه خوراکی اصلی این شب است و باور دارند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. همچنین مردم شهرها و روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند.

در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند. برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. در این میان، چهار حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.